Lý do Nga và Ukraine quyết không từ bỏ quyền kiểm soát nhà máy Zaporizhzhia

Nhà Trắng hôm 19/3 đã đề xuất Ukraine chuyển giao các cơ sở hạt nhân cho Mỹ tiếp quản như một phần trong các cuộc đàm phán ngừng bắn đang diễn ra. "Mỹ có thể giúp ích trong việc vận hành các nhà máy. Việc Mỹ sở hữu các nhà máy này sẽ là sự bảo vệ tốt nhất cho các cơ sở hạ tầng đó", Thư ký báo chí Nhà Trắng Karoline Leavitt nhấn mạnh.

Thực tế,nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhiađang thuộc quyền kiểm soát của Nga ở Ukraine đã trở thành chủ đề được Washington và Kiev tích cực thảo luận trong tuần qua. Zaporizhzhia còn là nhà máy điện hạt nhân có quy mô lớn nhất ở châu Âu. 

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky hôm 14/3 xác nhận, số phận của nhà máy Zaporizhzhia và các vùng lãnh thổ lân cận Nga đang kiểm soát đã được đưa ra thảo luận tại cuộc đàm phán Mỹ - Ukraine tại Ảrập Xêút ngày 11/3. 

Ông Zelensky lưu ý, việc trả lại nhà máy Zaporizhzhia mà không đi kèm với việc Ukraine kiểm soát thành phố Enerhodar, nơi đặt cơ sở này, là không thể chấp nhận được. 

Thành phố Enerhodar thuộc tỉnh Zaporizhzhia nằm ở bờ đông sông Dnipro do Nga kiểm soát, nên các lực lượng Kiev không thể tiếp cận khu vực lân cận này.

Chia sẻ với Kyiv Independent, các chuyên gia cho rằng, việc giành lại nhà máy Zaporizhzhia là một mục tiêu khó khăn đối với Ukraine và khả năng duy trì sự hiện diện quân sự kéo dài ở đây mà không đẩy lùi được binh sĩ Nga ra khỏi các vùng lãnh thổ xung quanh là điều khó xảy ra.

“Đây là một vấn đề chính trị, quân sự và có thể là ngoại giao, nhưng chắc chắn không phải là vấn đề năng lượng. Tôi thực sự tin, việc thành lập một liên doanh đi kèm điều kiện Mỹ bổ sung tài chính, các quy tắc quản trị doanh nghiệp, quyền tiếp cận các khoản đầu tư và mở rộng năng lực cho công ty điện hạt nhân Energoatom của Ukraine, chắc chắn sẽ có lợi cho Ukraine”, Oleksandr Kharchenko, Giám đốc điều hành Trung tâm nghiên cứu công nghiệp năng lượng, bình luận. 

Pháo đài chiến lược

Giới chức Ukraine nhận định, với địa thế nằm ở bờ đông sông Dnipro, nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia là cơ sở quan trọng về mặt chiến lược và Nga đã biến nó thành căn cứ quân sự. Theo Dmytro Orlov, Thị trưởng thành phố Enerhodar đang sống lưu vong, tính đến cuối mùa hè năm 2024, khoảng 1.000 lính Nga đã được triển khai trên địa phận của nhà máy.

Trong khi đó, quân đội Ukraine cáo buộc quân Nga đã sử dụng nhà máy làm bãi tập và bệ phóng cho các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái (UAV) vào các vùng lãnh thổ do Kiev kiểm soát. Do đó, thành phố Nikopol nằm bên kia sông Dnipro ở tỉnh Dnipropetrovsk thường xuyên bị nhắm bắn.

Theo nhà phân tích Emil Kastehelmi tại tổ chức Black Bird Group (Phần Lan), khả năng Nga tự nguyện rời khỏi nhà máy Zaporizhzhia "rất thấp khi xét đến giá trị của cơ sở này".

"Việc rút quân vì bất kỳ lý do gì cũng sẽ được coi là tổn thất đáng kể đối với Nga và việc đẩy lùi quân đội Nga ra khỏi khu vực này có thể sẽ đòi hỏi sức mạnh quân sự lớn. Nhà máy đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp điện trong tương lai cho các vùng lãnh thổ ở Ukraine đang trong tay quân Nga, nhưng Moscow hiện không có ý định trả lại những khu vực này", ông Kastehelmi nói. 

Kiev hiện hy vọng sẽ giành lại nhà máy điện hạt nhân thông qua các biện pháp ngoại giao, sau những nỗ lực quân sự thất bại. Lãnh đạo Cơ quan Tình báo quân sự Ukraine Kyrylo Budanov và các binh sĩ Ukraine cho biết, nỗ lực đầu tiên nhằm tạo ra một đầu cầu để giải phóng Zaporizhzhia diễn ra vào tháng 8/2022. Sau đó cùng năm, Ukraine đã triển khai tiếp 2 nỗ lực đổ bộ. 

Theo ông Kastehelmi, một cuộc tấn công quy mô lớn tiềm năng từ Ukraine nhằm giành lại nhà máy dường như "rủi ro và không thực tế" vào thời điểm hiện tại. "Về lý thuyết có thể có một bước đột phá về mặt ngoại giao để trả lại nhà máy cho Ukraine kiểm soát, nhưng hiện tại rất khó để thấy Ukraine có thể đạt được đòn bẩy chính trị nào”, ông Kastehelmi nói thêm. 

Khởi động lại nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu

Trước khiNga triển khai chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukrainevào tháng 2/2022, nhà máy Zaporizhzhia chiếm 20% nguồn cung cấp điện của Ukraine và gần 1/2 sản lượng điện hạt nhân của nước này. Song hiện tại, tất cả 6 lò phản ứng của nhà máy đều đang ngừng hoạt động lạnh. 

Một ngày sau cuộc đàm phán Mỹ - Nga tại Riyadh, Ảrập Xêút vào cuối tháng 2, Alexey Likhachev, lãnh đạo tập đoàn năng lượng hạt nhân Rosatom của Nga, cho biết Moscow đang có kế hoạch khởi động lại nhà máy. 

Tuy nhiên, Petro Kotin, Giám đốc điều hành Energoatom, đơn vị vận hành nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia của Ukraine, khẳng định trong hoàn cảnh hiện tại, điều này là không thể. Theo ông Kotin, nhà máy phụ thuộc vào hồ chứa Kakhovka để lấy nước làm mát lò phản ứng. Tuy nhiên, hồ chứa đã cạn nước sau khi Nga phá hủy đập Kakhovka. Ngoài ra, Nga cũng thiếu đường dây điện, nhân sự đủ trình độ, trong khi nhiên liệu hạt nhân tại nhà máy không còn sử dụng được nữa.

Tổng thống Ukraine Zelensky hôm 18/3 nhấn mạnh: "Đây là nhà máy của chúng tôi, nó sẽ không hoạt động nếu không có chúng tôi. Theo thông tin tình báo của Ukraine, Nga thực sự muốn nhà máy hoạt động mà không có chúng tôi. Họ đang cố gắng lôi kéo Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) vào việc này".

Các thanh tra viên của IAEA đã tới Zaporizhzhia kể từ mùa thu năm 2022 để giám sát rủi ro và đảm bảo an toàn cho các hoạt động của cơ sở. Theo quy định, các thanh tra cứ 80 ngày lại được luân phiên làm nhiệm vụ.

Ông Kharchenko tin, nếu Zaporizhzhia vẫn nằm dưới sự kiểm soát của Nga trong trường hợp ngừng bắn, Moscow sớm muộn cũng có thể khởi động lại nhà máy mặc dù sẽ gặp khó khăn.

Còn theo Fabian Hoffmann, chuyên gia quốc phòng và nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học Oslo, nếu Ukraine có thể tiếp cận nhà máy và đẩy lùi lực lượng Nga ra đủ xa để tái khởi động nó, việc này sẽ tạo ra "sự thúc đẩy đáng kể" cho ngành sản xuất năng lượng của Ukraine.

Song, ông Hoffmann cũng lưu ý: “Nga sẽ cố gắng duy trì quyền kiểm soát nhà máy, vì điều này có lợi về mặt chính trị. Trong khi đó, việc giành lại nhà máy sẽ mang lại lợi ích kinh tế to lớn cho Ukraine. Đó là lý do để Nga cố giữ lại nhà máy”.